Door Peter Ramaekers
Burgerparticipatie. Door de overheid proberen in te spelen op ideeën, denkkracht en vooral doekracht van inwoners. Zo wordt het door de VNG gedefinieerd (www.inactiemetburgers.nl). Het klinkt als eenrichtingsverkeer, alsof er geen initiatief van burgers uitgaat. De denigrerende termen proeftuinen en experimenten met burgers worden gebruikt, en het wantrouwen dat daaruit spreekt is kenmerkend voor de opstelling van overheden die denken over de steen der wijzen te beschikken. Top-down is blijkbaar het heersende model, dat tussen de oren zit.
In de troonrede van 2014 is burgerparticipatie niet genoemd. Misschien denkt de overheid dat het intussen breed aanvaard is. Maar dat is zeer de vraag.
De rol van de overheid verandert snel, en je kunt daar als burger blij mee zijn of niet. Je kunt er actief op inspelen, en het initiatief naar je toe trekken, of op een afstandje toekijken en er je mening over vormen, zonder verantwoordelijkheid te nemen.
Iedereen zoekt naar een eigen weg, een eigen aanpak die optimaal past bij de lokale omstandigheden. Dé manier bestaat niet, dat moge duidelijk zijn. De aanpak kan verschillen per domein of sector en per wijk of dorp.
Ook de politiek die de overheid aanstuurt heeft haar specifieke verantwoordelijkheid. Star vasthouden aan regeerakkoorden, polderovereenkomsten, te abstracte beleidsplannen, en dergelijke, ook wanneer het duidelijk is dat daarvoor het draagvlak ontbreekt, en de financiële gevolgen op zijn minst onduidelijk zijn? Juist macht durven delen en overdragen, daar gaat het vaak om.
We moeten het samen doen, burgers en overheid. Zelforganisatie heet dat met een mooi woord, waarbij we samen als het ware gezamenlijk sociaal ondernemen. Kijk eens naar een bijenkorf, een mierenhoop of een school vissen en spiegel je daar aan. Condities voor zelforganisatie bij mensen zijn vertrouwen, ruimte laten, creëren van een gevoel ergens bij te horen en verbinding mee te hebben, maar ook begrenzen.
Wat centraal staat in zelforganisatie is de kracht van de verbinding. Deze maakt zelfsturing mogelijk, zonder dat er een centrale leiding nodig is. Bij zelforganisatie is er overwegend horizontale samenwerking, en onderlinge afstemming zowel als onderhandeling.
In complexe veranderende systemen treedt zelforganisatie vanzelf op, omdat het de meest natuurlijke oplossingsrichtingen biedt. We moeten ons wel realiseren dat het in onze samenleving niet eenvoudig is, juist vanwege de inherente complexiteit van de sociale processen en uitdagingen.
De maatschappij (regionaal, nationaal, Europees, ….) dreigt op veel gebieden vast te lopen: we zien dat in het ontbreken van een resultaatgericht klimaatbeleid op wereldschaal, het niet realiseren van een onafhankelijke en duurzame energievoorziening, het niet van de grond komen van een cyclische economie, het voortduren van de economische crisis, de blijvende vervuiling van de zee, een toename in het aantal conflicten, en ga zo maar door. Doorbraken kunnen mijns inziens alleen maar bereikt worden in dialoog met alle betrokkenen, en met acties die van onderop worden gedragen (en in de meeste gevallen ook bottom-up geïnitieerd).
Wie neemt de handschoen op?
Dr. Peter Ramaekers is innovatieadviseur, gespecialiseerd in grensoverschrijdende samenwerking, filosoof en auteur. Hij is initiatiefnemer van een locale energiecoöperatie in Weert, een plaatselijk Repair Café, en van verschillende wijkacties. Hij schrijft dit artikel op persoonlijke titel.
